“Khen ngợi” vs. “Nuôi dưỡng trí tuệ” – Làm sao để lời khen giúp con thông minh hơn, không chỉ vui hơn?

“Một lời khen đúng cách có thể mở cánh cửa trưởng thành, còn một lời khen sai cách có thể đóng sập tiềm năng của trẻ.”

I. MỖI ĐỨA TRẺ ĐỀU CẦN ĐƯỢC GHI NHẬN

Là cha mẹ hay giáo viên, ai cũng từng khen trẻ:

• “Con giỏi quá!”
• “Thông minh thật đấy!”
• “Wow, con vẽ đẹp lắm!”
• “Tuyệt vời, con là số một!”

Những lời này mang đến niềm vui tức thì, và khiến trẻ cảm thấy được yêu thương.

Nhưng… nếu chỉ khen như vậy, bạn có đang vô tình kìm hãm sự phát triển trí tuệ của con?

II. SỰ THẬT BẤT NGỜ VỀ LỜI KHEN

Theo nghiên cứu của giáo sư Carol Dweck – người sáng lập thuyết “Tư duy tăng trưởng (growth mindset)”, cách bạn khen trẻ có thể ảnh hưởng sâu sắc đến cách trẻ học, nghĩ và phát triển.

Cụ thể, khen vào năng lực cố định có thể khiến trẻ:

• Sợ sai
• Tránh thử thách
• Mất động lực khi thất bại

Trong khi khen vào quá trình nỗ lực sẽ:

• Khích lệ học hỏi
• Tăng khả năng chịu đựng thất bại
• Nuôi dưỡng trí tuệ lâu dài

III. SO SÁNH KHEN NGỢI THÔNG THƯỜNG VÀ KHEN NUÔI DƯỠNG TRÍ TUỆ

Khen ngợi thông thường                              Nuôi dưỡng trí tuệ

“Con thông minh thật!”                “Con đã rất kiên trì để giải bài này!”

“Con học nhanh quá!”               “Con đã thử nhiều cách và không bỏ cuộc – mẹ rất tự hào.”

“Con giỏi hơn các bạn!”            “Con đã tiến bộ hơn chính con ngày hôm qua – điều đó rất tuyệt.”

“Con là số một!”                        “Mẹ thấy con đã rất chăm chỉ để đạt được điều này.”

🎯 Thay vì khen vào kết quả, hãy khen vào quá trình học hỏi

🎯 Thay vì khen con vì “giỏi”, hãy giúp con yêu việc học

IV. TẠI SAO KHEN SAI CÁCH LẠI GÂY HẠI NGẦM?

1. Gắn “mác thông minh” = Áp lực vô hình

Khi trẻ nghe quá nhiều rằng mình “thông minh”, trẻ sẽ sợ làm sai vì sợ mất danh hiệu đó.

➡️ Hệ quả: 

• Không dám thử việc khó
• Tránh né thử thách
• Dễ bỏ cuộc nếu không làm được ngay

❝ Trẻ không học được rằng thông minh đến từ rèn luyện, không phải “trời cho”. ❞

2. Trẻ học cách làm để được khen, không phải để học

Nếu bạn luôn khen khi con vẽ đẹp, làm đúng, được điểm cao… trẻ sẽ dần làm mọi việc để lấy lời khen, thay vì niềm vui học hỏi.

➡️ Hệ quả:

• Mất động lực nội tại
• Dễ thất vọng nếu không được công nhận
• Thiếu tự điều chỉnh

3. Lời khen sai làm giảm sự nỗ lực

Trẻ được khen “con giỏi quá” sau khi làm một bài dễ, sẽ không thấy lý do để cố gắng hơn.

Trẻ nghĩ: “Mình đã giỏi rồi – sao phải cố thêm?”

➡️ Tâm thế này kìm hãm phát triển trí tuệ lâu dài.

V. VẬY KHEN THẾ NÀO MỚI GIÚP TRẺ THÔNG MINH HƠN? 

✅ 1. Khen vào nỗ lực và chiến lược học

Ví dụ:

“Con đã rất tập trung khi làm bài này – điều đó thật ấn tượng.”

“Con đã thay đổi cách làm sau lần đầu chưa đúng – rất đáng khen!”

✅ 2. Khen quá trình, không chỉ kết quả

Ví dụ:

Thay vì “Con được điểm 10 giỏi quá!”

👉 Hãy nói: “Con đã luyện tập chăm chỉ suốt tuần – kết quả này thật xứng đáng.”

Thay vì “Con vẽ đẹp thật!”

👉 Hãy nói: “Con đã thử phối màu rất sáng tạo – con nghĩ sao về lần vẽ tiếp theo?”

✅ 3. Ghi nhận sự kiên trì và vượt khó

Khi trẻ thất bại nhưng không bỏ cuộc, hãy khen ngay:

• “Con đã không bỏ cuộc dù rất khó – mẹ thật sự tự hào.”
• “Lần trước con chưa làm được, mà con vẫn thử lại – điều đó rất dũng cảm.”

Đây là cách gieo mầm tư duy tăng trưởng vào trong từng trải nghiệm nhỏ của trẻ.

VI. MỘT VÀI CÂU KHEN NGỢI BẠN CÓ THỂ DÙNG HÀNG NGÀY

Tình huống                                        Câu khen gợi ý

Con hoàn thành bài tập khó            “Con đã dành thời gian và cố gắng thật nhiều – mẹ thấy rõ điều đó.”

Con vẽ tranh sáng tạo                      “Con đã thử một cách phối màu mới rất thú vị – con nghĩ ra từ đâu vậy?”

Con chưa làm được bài                  “Chưa làm được không sao – mẹ thấy con đang học từng bước một.”

Con giúp bạn                                 “Việc con quan tâm tới người khác khiến mẹ rất tự hào.”

VII. GIỮ CÂN BẰNG: KHEN CHÂN THÀNH, KHÔNG TÂNG BỐC

Đừng lạm dụng khen để:

• “Mua vui” cho trẻ
• Lấp chỗ trống khi không biết nói gì
• Che giấu sự thiếu kiên nhẫn

Trẻ rất nhạy cảm. Nếu bạn khen sáo rỗng, trẻ sẽ không tin và mất lòng tin vào chính mình.

❝ Mỗi lời khen cần đúng lúc, đúng việc và đúng cảm nhận. ❞

VIII. KHEN KHÔNG BẰNG KHUYẾN KHÍCH HỌC HỎI

Ngoài lời khen, điều quan trọng hơn là:

Đặt câu hỏi khơi gợi tư duy: “Con nghĩ sao về cách làm này?”

Cho trẻ quyền lựa chọn: “Con muốn thử lại hay làm cách khác?”

Khuyến khích học từ sai lầm: “Sai cũng là một bước học – con học được gì từ lần này?”

IX. LỜI KẾT: Khen không chỉ để con vui – mà để con trưởng thành

Một lời khen đúng có thể:

• Xây trí tuệ kiên cường
• Nuôi dưỡng tư duy học hỏi
• Khơi gợi động lực phát triển lâu dài

Hãy nhớ: “Lời khen như ánh nắng – dùng đúng cách sẽ giúp cây lớn mạnh. Dùng sai sẽ làm cây héo khô vì nóng.”